Büyük Ortadoğu Projesi (BOP) Nedir?

Yazar: Alper Kaya

Büyük Ortadoğu Projesi (BOP) ya da İngilizce adı ile "Greater Middle East Initiative (GMEI)", Amerika Birleşik Devletleri'nin (ABD) 2000’li yılların başında şekillendirdiği, Ortadoğu ve çevresindeki ülkelerde siyasal, ekonomik ve toplumsal dönüşüm hedefleyen bir stratejik projedir. ABD’nin müttefikleriyle birlikte geliştirdiği bu plan, bölgedeki istikrarsızlık, otoriter rejimler, terör, yoksulluk ve kadın hakları gibi sorunlara çözüm getirme iddiasıyla ortaya atılmıştır. Ancak zamanla BOP'un vadettiği şeylerin tersinin gerçekleştiği görülmüştür.

BOP Ne Zaman ve Nasıl Başladı?

Kökenleri: 1990’larda ABD’nin Ortadoğu’ya yönelik stratejilerinde zemin hazırlayan tartışmalar vardı. Ancak proje, özellikle 11 Eylül 2001 saldırılarından sonra hız kazandı.

Resmî duyuru: 2003–2004 yıllarında ABD Başkanı George W. Bush ve yönetimi tarafından “Greater Middle East Initiative” adıyla açıklandı.

Kapsam: Proje yalnızca Ortadoğu’yu değil; Kuzey Afrika, Güney Kafkasya ve Güney Asya’daki yaklaşık 22 ülkeyi kapsıyordu. Hatta BOP'un hedefindeki ülke sayısının bundan fazla olduğu da düşünülmektedir.

• İlgili yazı: BOP'un Hedefindeki Ülkeler

BOP'un Hedefleri ve Söylemleri

BOP'un amaçları şu söylemler ile ifade edilmişti.

• Demokrasi ve insan haklarını geliştirmek
• Ekonomik kalkınmayı teşvik etme
• Eğitim ve kadın haklarını güçlendirmek
• Terörle mücadele için “istikrarlı devletler” oluşturmak

BOP'a Yönelik Eleştiriler ve Tartışmalar

BOP'un asıl hedefleri ve söylemleri yukarıda belirtildiği gibi olsa da gerçek amaçlarının Ortadoğu Ülkeleri'ni zayıflatarak bölgeyi yönetmek ve bölgenin doğal kaynaklarını ele geçirmek olduğu görüldü.  

Birçok uzman ve bölge ülkesi, projenin aslında ABD’nin enerji kaynaklarını ve jeopolitik çıkarlarını güvence altına alma planı olduğunu bildirdi. Analizlerde BOP'un nihai hedefleri arasında İsrail'in güvenliğini sağlamanın da olduğu vurgulandı.

Irak’ın 2003’te işgal edilmesi, Afganistan’daki askeri varlık ve Arap Baharı süreci, BOP’un fiili sonuçlarıyla ilişkilendirildi.

BOP'un Ortadoğu'ya ölüm, kan ve gözyaşı getirdiği görüldü.

Türkiye bu projede “model ülke” olarak anıldı; ancak zamanla kamuoyunda BOP, “Ortadoğu’yu yeniden şekillendirme ve parçalama girişimi” olarak algılandı.

• İlgili yazı: BOP'un Gerçek Amaçları

Projeye İlişkin Resmi Kaynaklar

BOP, aslında daha çok gizli yürütülen bir projedir. Önemli detayları kamuoyu ile paylaşılmamıştır. Ancak  bilinçli olarak kamuya açıklanan bazı bilgiler mevcuttur. Bunların dışında resmi olarak açıklanmayan birçok önemli bilgi ve ayrıntı, projenin işleyişinden çıkarımlar ile net olarak anlaşılmaktadır.

Başkan Bush’un 6 Kasım 2003 tarihli “Forward Strategy of Freedom” (İleri Özgürlük Stratejisi) çağrısı  resmî bir «Fact Sheet» ile yayımlandı. Bu belgede, Orta Doğu'da demokrasiye destek sağlanması, özellikle “Greater Middle East (Büyük Orta Doğu)” temasının bölgesel gündemde en üst sıralara taşındığı vurgulanmaktadır. Belgeye şu bağlantıdan erişmek mümkündür: Fact Sheet: President Bush Calls for a "Forward Strategy of Freedom" to Promote Democracy in the Middle East

Bu, BOP'un kamuya açılan en açık yönlendirmelerinden biridir.

Belgede Türkiye ve Diğer Türk Ülkelerinden Bahsedilmekte midir?

Belgede Türkiye'nin adı şöyle geçmektedir:

"Başkan Bush demokrasi ve İslam'ın bir arada var olabileceğine inanmaktadır. Türkiye'den Endonezya'ya ve Nijer'e kadar milyonlarca Müslüman, İslam ve demokrasinin birbiri ile tam olarak uyumlu olduğunu ispatlamıştır."

Belgede Kırgızistan, Türkmenistan, Özbekistan, Kazakistan gibi Türk Ülkeleri'nin adı şöyle geçmektedir:

"11 Eylül Sonrası Demokrasi ve İnsan Hakları Fonu: Kırgızistan'daki (ilk özgür matbaa finanse edildi) ve Türkmenistan'daki demokrasi programlarına ayrılan fon iki katına çıkarıldı; Özbekistan'daki (ilk siyasi parti programlarına ayrılan fon dört katına çıkarıldı) ve Tacikistan'daki demokrasi programlarına ayrılan fon dört katına çıkarıldı. 

İnsan Hakları Uygulamaları: Belarus'taki insan hakları uygulamalarına ilişkin ilk BM İnsan Hakları Komisyonu (UNCHR) kararına sponsorluk yapıldı ve Türkmenistan'a ilişkin ilk BM İnsan Hakları Komisyonu (UNCHR) kararına ortak sponsorluk yapıldı; Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan Devlet Başkanları ile demokrasi ve insan hakları alanındaki sürekli ilerlemenin ikili ilişkilerimizin merkezinde yer aldığını belirten Ortak Bildiriler imzalandı."

Al Jazeera Haberi

Al Jazeera, GMEI’nin “2003 yılında ABD Başkanı George Bush tarafından neokonservatif bir kuruluş olan American Enterprise Institute’te bir konuşma sırasında” ortaya konduğunu belirtiyor. Bu, “freedom deficit” (özgürlük açığı) ifadesine dayanmaktadır ve BOP dokümanlarıyla ilişkilendirilmektedir.

Al Jazeera bunu şöyle raporlamıştır:

"Büyük Orta Doğu Girişimi

19 Şubat 2004'te Londra merkezli Arapça gazete El-Hayat, Büyük Orta Doğu Girişimi (GMEI) olarak bilinen, ABD tarafından derlenen "sızdırılmış" bir belgeyi yayınladı."

İlgili Al Jazeera haberine şu bağlantıdan erişilebilir: The Greater Middle East Initiative 

Carnegie Endowment for International Peace Kuruluşunun Analizi

Carnegie Endowment for International Peace tarafından Mart 2004’te yayınlanan bir analizde, Bush yönetiminin GMEI’yi Haziran 2004'teki G8 Zirvesi (Sea Island, Georgia) sırasında başlatmaya hazırlandığı ifade edilmekte ve proje çeşitli yönleri ile eleştirilmektedir. Türkiye'nin adının 2 yerde geçtiği 8 sayfalık bu analizin .pdf formatındaki tam versiyonuna şu bağlantıdan erişilebilir. Policy Brief, The Greater Middle EastInitiative: Off to a False Start

ABD Senatosu’ndaki bir oturumun tutanaklarına (CHRG-108shrg96429) dayanan bir kaynakta da, BOP'un G-8 bağlamında bir  "21. Yüzyıl Güven Fonu" (21st Century Trust) olarak önerildiği ve Ortadoğu Ortaklığı İnisiyatifi (Middle East Partnership Initiative (MEPI)) ile bağlantılı olduğu belirtilmektedir. Türkiye'nin adının 17 yerde geçtiği bu belgenin tamamına şu bağlantıdan erişilebilir:  The Greater Middle East Initiative: Sea Island and Beyond

Özetleyecek olursak;

6 Kasım 2003 tarihli Başkan Bush’un “Forward Strategy of Freedom” duyurusu resmî ve temel bir kaynak sunmaktadır. Bu duyuru, BOP ile ilgili ilk resmî açıklamaya işaret eder.

BOP'un temel hatları, daha sonra G8 zirvesi çerçevesinde müttefik ülkeler ile birlikte şekillenmiş, MEPI temelleri üstünde ilerletilmiş ve bazı eleştirel analizlere konu olmuştur.

• İlgili Yazı: BOP'ta ABD'nin Müttefiki Olan Ülkeler Hangileridir?

Büyük Orta Doğu Projesi (BOP), 2003’te Bush yönetiminin söylemleriyle gündeme gelse de, bunun fikrî arka planı ABD’deki düşünce kuruluşları tarafından 1990’lardan itibaren hazırlanıyordu. Özellikle:

• American Enterprise Institute (AEI)
• Carnegie Endowment for International Peace
• Brookings Institution

Bu kurumlarda “Ortadoğu’da demokrasi açığı”, “bölgeyi yeniden yapılandırma” gibi kavramlar raporlaştırılmıştı. Bush yönetimi 11 Eylül’den sonra bu çalışmaları kendi dış politika vizyonuna uyarladı.

BOP'un gelişimi, açıklanan amaçları ve gerçek amaçları, Türkiye ve diğer Türk Ülkeleri üzerindeki hedefleri ve etkisi ile devam edeceğiz.