Halk Sözcüğünün Kökeni ve Anlamları

Kapalı Çarşı, İstanbul, Türkiye, Görsel: Danilo Ugaddan, Pexels

Sözcük: Halk

Sözcük Kökeni: Yabancı Dil (Arapça)

Halk Sözcüğünün Türk Dil Kurumu (TDK) Sözlüğü’ne Göre Anlamları

1. isim Aynı ülkede yaşayan, aynı kültür özelliklerine sahip olan, aynı uyruktaki insan topluluğu; cumhur, folk.

      Türk halkı.

2. isim Aynı soydan gelen, ayrı ülkelerin uyruğu olarak yaşayan insan topluluğu.

      Yahudi halkı.

3. isim Bir ülke içerisinde yaşayan değişik soylardan insan topluluklarının her biri.

      Bağımsız Devletler Topluluğunun halkları.

4. isim ahali.

      "Bütün köy halkı orada idi." - Ömer Seyfettin

5. isim Bir ülkedeki yurttaşların bütünü; kamu.

      "Bilmiyorlar ki halk, halkın diliyle konuşan sanatkârla birliktir." - Orhan Veli Kanık

***

İnceleme

“Halk” kelimesi Arapça “ḫalq” (خَلْق) kökünden gelir.

Bu kökün fiil hâli “ḫalaqa” (خَلَقَ), “yaratmak” anlamındadır.

Dolayısıyla “ḫalq”, “yaratılış” ya da “yaratılmış olanlar” demektir.

İlk olarak dini ve felsefi metinlerde, “Allah’ın yarattıkları” anlamında kullanılmıştır.

Zamanla Osmanlı Türkçesinde bu anlam kayması ile “yaratılmış varlıkların tümü”nden “insan topluluğu”na doğru evrilmiştir.

Bu geçişle birlikte “halk”, “yaratılmışların bütünü” olmaktan çıkıp “bir ülkenin insan toplumu, vatandaşları” anlamını kazanmıştır.

Bugün “halkın iradesi”, “halk müziği”, “halk kültürü” gibi kullanımlarda kelime artık dünyevi ve toplumsal bir kavramdır; dini çağrışımını yitirmiştir.

Arapça’da “Halk” Sözcüğünün Anlamı

Bugün Arapça’da “ḫalq” (خَلْق) sözcüğü hâlâ vardır, ama Türkçedeki “halk” = toplum, insanlar anlamında kullanılmaz.

Arapça'da sözcük, asıl anlamını koruyarak “yaratılış”, “yaratılmış olma hâli” veya “yaratılmış varlıklar” anlamındadır:

ḫalq Allāh (خلق الله) → “Allah’ın yarattıkları”

ḫalq al-insān (خلق الإنسان) → “insanın yaratılışı”

Modern Arapçada “insan toplumu” ya da “halk” anlamını karşılamak için ise başka sözcükler kullanılır:

ناس (nās) → insanlar, toplum

شعب (şa‘b) → halk, ülke halkı (siyasi anlamda)

قوم (qawm) → kavim, topluluk

Dolayısıyla Türkçede “halk”ın anlam kayması ile kazandığı “toplum” anlamı, Arapçada “ḫalq” sözcüğünde bulunmaz; bu anlam ancak nās veya şa‘b gibi kelimelerle anlatılır.

Köken Zinciri

خَلَقَ (ḫalaqa) → yaratmak

خَلْق (ḫalq) → yaratılış, yaratılmış olan (aynı kökten gelen “ahlâk” kelimesi de “yaratılış biçimi, huy” anlamını taşır.)

Türkçe'de ise Halk → insanlar, toplum

***

Sonuç

“Halk” sözcüğü Arapça "ḫalq" kökünden gelir ve bu kök “yaratılış” anlamını taşır. Türkçe'ye geçtiğinde ise bu temel anlamından uzaklaşmış, tamamen farklı bir kavram alanına kaymıştır. Bugün Türkçe'de “halk” dendiğinde, artık “yaratılış” değil, insan toplumu, vatandaşlar anlaşılır.

Bu durum, dilbilimde anlam genişlemesi değil, anlam kayması olarak tanımlanır. Yani sözcük, kendi kök anlamını koruyarak dallanıp budaklanmamış; aksine, kök anlamından koparak yeni bir anlama yönelmiştir.

Bir dilin yabancı bir dilden aldığı bir sözcüğü, o dildeki anlamının tersine çevirip bambaşka bir kavram için kullanması, dilin zenginliği olarak değil, mantıksal bir kırılma olarak görülmelidir. Çünkü bu durumda sözcük, artık köken aldığı dildeki kavramsal bağını yitirir; yani sözcüğün köküyle anlamı arasındaki bağ kopar.

Türkçedeki “halk” sözcüğü de tam olarak bu kırılmanın örneğidir: Arapçada “yaratılış” demektir, ama bizde “toplum” anlamında yaşar. Bu da gösteriyor ki, Türkçede “halk” sözcüğü artık Arapçadaki kökünden değil, Türkçedeki yanlış anlamının sürekliliğinden beslenmektedir.

• Peki "Millet" sözcüğü Arapça'da ne anlama geliyor? Türkçe'deki anlamından farklı mı?