Devrik Cümle: Türkçe’de Yapısal Bir Özgürlük

Gerçek bir hikayeden alınmıştır:

Türkçe öğretmeni derste devrik cümle yapısını ele almaktadır. Konuyu anlattıktan sonra öğrencilerinden Sait Faik'in eserlerinden birinde geçen aşağıdaki kurallı cümleyi devrik cümleye çevirmesini ister.

“Akşam üzeri sandalın burnunu mağaraya soktuk.”

Öğrenciler düşünürken içlerinden biri devrik cümlesini hiç zaman kaybetmeden tamamlar:

 

“Sandal devrildi!”

 

Elbette bu bir devrik cümle değildir. Yüklemi sonda olduğu için bu bir kurallı cümledir. 

Verilen kurallı cümlenin devrik cümleye dönüşümü çok farklı biçimlerde yapılabilir. Örneğin;

"Soktuk sandalın burnunu akşam üzeri mağaraya."

 

Fakat dersi iyi dinlemeyen ve bu yüzden konuyu anlamayan öğrenci sandalı devirerek “cümleyi de devirmenin” yöntemini hemen bulmuştur(!)

***

Aslında “devrik cümle”deki “devrik” sözcüğü ile anlatılan, kurallı cümle yapısındaki öğe sıralamasının “devrilmesi”dir. Yani yüklemin cümlenin ortasına ya da başına geçerek yer değiştirmesidir.

 

Devrik Cümle Nedir?

Türkçe büyük ölçüde matematiksel bir dildir ve hayranlık verici düzeyde kurallıdır. Dil uzmanlarının iyi bildiği bu gerçeği çok sayıda dil bilen ve farklı dillerin yapısını karşılaştırma imkanına sahip olan kişiler de kolaylıkla farkederler.

Ancak Türkçe bazı özel durumlarda kurallarını esnetme becerisine de sahiptir.  Böylece yeri geldiğinde vurgu, doğallık, akıcılık, ritim ve sanatsallık elde etmeye olanak tanır.

 

Türkçede cümle (tümce) dizilimi genellikle şu sıralamaya dayanır.

Özne + tümleç + yüklem.

Ben bu sabah gidiyorum.

Bu sıralamaya uygun cümlelere “kurallı cümle” denir.

Devrik cümle ise bu sıralamanın değişmesi ile elde edilir:

Tümleç + yüklem + özne.

Bu sabah gidiyorum ben.

ya da

Yüklem + özne + tümleç.

Gidiyorum ben bu sabah.

Yüklemin cümlede olağan yerinden farklı bir konuma yerleştirilmesiyle devrik cümle ortaya çıkar. Kurallı cümlelerin kalıpsal yapısının dışında kalan, özellikle vurgu ve anlamı öne çıkarmak amacıyla kullanılan devrik cümleler, dilin en dikkat çekici yapısal özgürlüklerinden birini oluşturur.

 

Devrik cümle, yüklem başta veya ortada yer alacak şekilde düzenlenebilir ve çoğu zaman anlamda bir kayma olmadan dilin doğallığı içinde kullanılabilir.

 

2. Tarihsel Süreç ve Geleneksel Kullanım

Devrik cümleler, özellikle Divan şiiri ve Halk edebiyatı geleneğinde çok sık kullanılmıştır. Şiirin vezin ve kafiyesine uymak için söz diziminde yapılan esneklikler, devrik cümlelerin edebî değerini artırmıştır. Tanzimat’tan itibaren gelişen modern edebiyatla birlikte, düz yazıda da devrik yapı daha görünür hâle gelmiştir.

 

3. Devrik Cümlenin Amaçları

Türkçede devrik cümle kullanımı çeşitli nedenlerle tercih edilir:

 

a) Vurgu

Söylemek istediğiniz unsuru cümlenin sonuna getirerek onu vurgulamak için kullanılır.

“Geldin mi sen sonunda?”

(Burada "sonunda" sözcüğü vurgulanır.)

 

b) Doğallık ve Konuşma Dili Etkisi

Günlük konuşmalarda sıkça başvurulan bir tümce yapısıdır. Türkçenin ritmine ve melodisine uygunluk sağlar.

“Görmüyor musun ne kadar üzüldüğünü?”

 

c) Anlatımda Akıcılık ve Ritmik Denge

Özellikle edebiyatta ve gazetecilikte devrik yapı cümlelerin monotonluğunu kırar.

 

“Birden sustu herkes. Gözler kapıya çevrildi.”

 

d) Şiir ve Sanat Dili

Vezin ve uyak kaygısıyla sözcük yerleri değiştirilir; bu da şiirsel devrik yapılar oluşturur.

“Gönlüm bir kuş gibi şimdi, yorgun.”

 

4. Devrik Cümlenin Türleri

Yüklem Ortada: Yüklem özne ya da nesne ile tümlecin arasında yer alır:

"Çocukları çok seviyor Ayşe."

 

Yüklem Başta: Yüklem cümlenin en başında yer alır;

“Gitti mi o da sonunda?"

 

Karmaşık: Birden fazla öğesi devrik halde;

"Kalbim kırık, söyleyemedim sana bunu hiç."

 

5. Devrik Cümle ile Anlam Kayması

Devrik yapılar bazen anlamı belirsizleştirebilir. Özellikle yazılı metinlerde devrik cümlelerin doğru noktalama ve bağlamla desteklenmesi gerekir. "Kırmızı kalemi aldı Ali masadan."

(Kimin aldığı, devrik yapıyla biraz belirsizleşebilir.)

 

6. Devrik Cümlenin Olumsuz Kullanımı ve Eleştiriler

Bazı akademisyenler, özellikle bilimsel metinlerde devrik cümle kullanımının açık ve net anlatımı zorlaştırabileceğini savunur. Resmi yazılarda da genellikle devrik tümceler tercih edilmez. Ancak bu, bağlam ve metin türüne göre değişkenlik gösterir. Kurallı cümleler resmi, bilimsel ve teknik metinlerde tercih edilirken, devrik cümleler daha çok edebi anlatım, röportaj, öykü ve söyleşi gibi metinlerde öne çıkar.

7. Devrik Cümle Neden Etkilidir?

Doğru bağlamda ve uygun yerde kullanılırsa devrik tümce anlatıma yukarıda belirtilen özellikleri ekleme konusunda oldukça etkilidir. Çünkü Türkçe hayranlık verici düzeyde kurallı bir dilbilgisi yapısına sahip olduğu için Türkçe iletişim kuran kişinin zihni bu kurallı yapıya alışıktır. Bunun dışına çıkıldığında zihin bu yapının bozulduğunu sezer ve vurguyu fark eder. 

Sonuç

Devrik cümle, Türkçenin zengin ifade olanaklarından biridir. Sadece şiir ve edebiyat için değil, gündelik konuşma dilinde de anlamı zenginleştiren ve vurgu yaratan işlevsel bir araçtır. Anlatıma estetik ve ritim katmak, duygu yoğunluğunu artırmak ya da iletişimi doğallaştırmak isteyen herkes için güçlü bir anlatım aracıdır. Ancak kullanımı, anlatımın türü ve bağlamı dikkate alınarak dengeli bir şekilde yapılmalıdır.