Türkçenin Şaşırtan Anlam Zenginliği: Bir Sese Kaç Anlam Yüklenebilir?

Yalnızca bir iletişim aracı değil, aynı zamanda bir kültür taşıyıcısı olan Türkçe; köklü geçmişi, tarihi yolculuğu ve bugün hâlâ canlılığını koruyan anlatım biçimleriyle etkileyici bir dildir. Orta Asya’dan Balkanlar’a, Anadolu’dan Orta Doğu’ya kadar uzanan geniş coğrafyalarda yüzyıllardır konuşulan bu dil, halkların belleğini, duygularını ve hayata bakışını kelimelere taşır.

Türkçe, dilbilimsel olarak Ural-Altay dil ailesine ait kabul edilir. Ancak onu asıl benzersiz kılan şey, tarih boyunca pek çok kültürle temas hâlinde olmasına rağmen kendi iç yapısını kaybetmemesidir.

Sözcüklerin farklı anlam katmanlarına bürünebilmesi, deyimlerin çok katmanlı anlatım gücü, atasözlerinin kuşaktan kuşağa aktarılan bilgelikle örülmesi… Türkçe, yalnızca ne söylendiğine değil nasıl söylendiğine de anlam yükleyen bir dildir. Bir sözcük, söyleniş biçimine göre neşeyle de yankılanabilir, alayla da, özlemle de. Dahası, bir duyguyu ya da nesneyi anlatmak için bölgeden bölgeye değişen kelimeler kullanılması da Türkçe'nin kültürel çeşitliliğini ve yaşayan doğasını açıkça gösterir.

Yalnızca iki harften oluşan "ya" sözcüğü ne kadar farklı duyguları aktarabiliyor. Kimi yerde şaşkınlık, kimi yerde öfke, kimi zaman uyarı, bazen de sevinç... Aynı sesleniş, farklı bir bağlam içerisinde yalnızca tonlama farklılığıyla bambaşka bir anlam kazanıyor.

Bu örnek; ne kadar zengin, çok katmanlı, incelikli ve büyük anlam derinliğine sahip bir dili konuştuğumuzu yeniden hatırlatıyor.

Bu gönderiyi Instagram'da gör

Jülide Toprak (@turkishonboard)'in paylaştığı bir gönderi

Jülide Toprak, Instagram Hesabı: instagram.com/turkishonboard, Web sitesi: turkishle.com

Türkçe'de "ya" sözcüğünün kullanımı

Türkçe'de "ya" sözcüğü genellikle ünlem veya bağlaç olarak kullanılır. "Bağlaç olmanın koşulu, dil birimlerini (sözcükleri ve söz öbeklerini) birbirine bağlamaktır, ünlem olmanın koşulu ise duygu aktarımı işlevini üstlenmektir." Ya sözcüğünün farklı görevlerde kullanımlarına şu örnekleri verebiliriz, ki bunlardan bazıları yukarıdaki videoda da geçmektedir:

Ünlem olarak kullanımda "ya":

Duygu belirtir (hayranlık, beğeni, sevgi), cümledeki herhangi bir sözcükle gramatik bağ kurmaz, ifadenin tonunu yumuşatır veya abartır ve genellikle konuşma diline özgüdür.

• Yaaa, çok tatlı! (duygu aktarımı: hayranlık, beğeni, sevgi)
• Ya, bir çekilir misin?! (duygu aktarımı: kızgınlık)
• Allah'ım ya!... (duygu aktarımı: kızgınlık, kınama)
• Ya, sen ikinci el bir araba arıyordun, buldun mu? (duygu aktarımı: seslenme, vurgu, hatırlatma, dikkat çekme)
• Hani sen ikinci el bir araba arıyordun ya! (duygu aktarımı: seslenme, vurgu, hatırlatma, dikkat çekme)
• Ya, öyle mi? (duygu aktarımı: şaşkınlık)
• Ya yalan söylüyorsa? Ya her şeyi biliyorsa? (duygu aktarımı: kaygı, şüphe, olasılık)
• Yan komşumuz Ayşe var ya...(duygu aktarımı: hazırlık tonu, hatırlatma, dikkat çekme, biraz dedikodu havası)

Bağlaç olarak kullanımda "ya":

"Ya...ya..." bağlacı, Türkçede eş görevli öğeler arasında seçim anlamı kurar. Örneğin iki özne arasında bir seçim bildirir.

• Ya Ali, ya Ayşe yalan söylüyor (iki özne arasında seçim)
• “Derler ya, kuş beslemek uğursuzdur, evin bereketini götürür diye; doğruymuş.
• Hoş, evin beti bereketi neydi ya…” (cümlenin sonundaki ya, okuyuca sezdirilen ama henüz söylenmemiş başka bir cümle ile bağlantı kuruyor.)
• “Akşam ben kuşları toplamış sana geliyorum ya, yolda safranın tekine rastlamam mı?” (ya, kendisinden önceki cümleyi sonrakine bağlıyor.)
• O ev var ya, onların evi. (iki tümceyi anlamsal olarak birbirine bağlıyor.
• Babam dışarıda ya, eve ben bakıyorum. (iki tümce arasındaki neden-sonuç ilişkisi kuruyor).

Kaynak: Bağlaç Görevinde Kullanılan “Ya”nın Anlamsal İşlevleri, Hasene Karaşin, Dergipark

"Ya" sözcüğünün farklı anlamlarda kullanılabileceği birçok başka örnek de bulmak mümkün. Ne dersiniz? Siz daha başka örnekler de bulabilir misiniz?