Türkçe: Geniş Coğrafyada Anlaşılabilirliğini Koruyan Ortak Dil

Dünya üzerinde resmî olarak 195 devlet (Vatikan ve Filistin dahil) bulunmaktadır ve dünya genelinde 7.159 dil konuşulmaktadır. Çok az dil ailesi Türkçe kadar geniş bir coğrafyaya yayılmış olmasına rağmen karşılıklı anlaşılabilirliğini koruyabilmektedir. Türkçenin konuşulduğu coğrafyalar ve Türkçe konuşan nüfus dikkate alındığında, bir "Türkçe Konuşan Dünya"dan söz etmek gerekli hâle gelmektedir.

İstanbul’dan Almatı’ya, Bakü’den Bişkek’e, Taşkent’ten Türkmenbaşı’na kadar uzanan geniş bir coğrafyada milyonlarca insan, Türk dillerinin farklı lehçeleriyle konuşmaktadır. Avrupa, Amerika Birleşik Devletleri ve Uzakdoğu'da da Türkiye Türkçesi veya başka Türkçe lehçeleri ile konuşan milyonlar vardır.

Peki bu lehçeler birbirini ne ölçüde anlıyor? Bunu göstermek için küçük bir deneme yapalım.

Bir Cümlede Dokuz Lehçe

Ortak bir cümle seçelim:

“Bugün hava çok güzel.”

Bu cümlenin farklı Türk lehçelerindeki karşılıkları şöyledir:

• Türkiye Türkçesi: Bugün hava çok güzel.
• Azerbaycan Türkçesi: Bu gün hava çox gözəldir.
• Türkmen Türkçesi: Bu gün howa gaty owadan.
• Kazak Türkçesi: Bügün hava ädemi.
• Kırgız Türkçesi: Bügün hava abdan coŋ.
• Özbek Türkçesi: Bugun havo juda chiroyli.
• Tatar Türkçesi: Bügen hawa bik matur.
• Uygur Türkçesi: بۈگۈن ھاۋا ناھايىتى چىرايلىق (Bügün hawa naxayiti chiraýliq).
• Başkurt Türkçesi: Бөгөн һауа бик матур (Bögön hawa bik matur).

Yazılışlarda belirgin farklar olmasına rağmen, bu cümlelerin anlamını kavramak için özel bir çaba gerekmiyor. Bir Türk, biraz dikkatle diğer lehçelerdeki karşılığı büyük ölçüde anlayabiliyor.

Ortak Dilin Gücü

Bu benzerlik bir rastlantı değil. Türk dilleri yüzyıllar boyunca farklı coğrafyalara yayılmış olsa da ortak köklerini korumuştur. Bu nedenle bugün bir Kazak ile bir Azeri, biraz yavaş konuştuğunda rahatça anlaşabilmektedir.

Dil, yalnızca bir iletişim aracı değildir; aynı zamanda bağ kuran bir unsurdur. Ortak sözcükler, ortak atasözleri ve ortak ezgiler, Türk dünyasını birbirine bağlar. Her ortak ifade, paylaşılan geçmişin canlı bir izidir.

Ortak Atasözü Örnekleri

1. “Komşu hakkı, Tanrı hakkı.”

• Türkiye Türkçesi: Komşu hakkı, Tanrı hakkı.
• Azerbaycan Türkçesi: Qonşu haqqı, Tanrı haqqı.
• Türkmen Türkçesi: Goňşy haky, Hudaý haky.
• Kazak Türkçesi: Qonısı haqqı – Quday haqqı.
• Kırgız Türkçesi: Koñşu hakkı – Kudaý hakkı.
• Özbek Türkçesi: Qo‘shni haqqi – Xudo haqqi.
• Tatar Türkçesi: Qoşı haqqı – Xoday haqqı.
• Uygur Türkçesi: قوشنى ھەققى – خدا ھەققى (Qoshni haqqi – Khuda haqqi).
• Başkurt Türkçesi: Ҡүрше хаҡы – Алла хаҡы (Qürşe haqqı – Alla haqqı).

“Komşu / qonşu / qoşni / qoñşu” sözcüğü ile “Tanrı / Allah / Huda” kavramı, bütün lehçelerde karşılık bulur.

2. “Azıcık aşım kaygısız başım.”

• Türkiye Türkçesi: Azıcık aşım kaygısız başım.
• Azerbaycan Türkçesi: Azca aşım, qayğısız başım.
• Türkmen Türkçesi: Azajyk aşym, aladasyz başym.
• Kazak Türkçesi: Az ğana asım – qayğısız basım.
• Kırgız Türkçesi: Azıcık aşım – kaygısız başım.
• Özbek Türkçesi: Ozgina oshim, tashvishsiz boshim.
• Tatar Türkçesi: Azıq aşım – qayğısız başım.

3. “Dost kara günde belli olur.”

• Türkiye Türkçesi: Dost kara günde belli olur.
• Azerbaycan Türkçesi: Dost qara gündə tanınar.
• Türkmen Türkçesi: Dost gara günde belli bolar.
• Kazak Türkçesi: Dost qara künde sınaladı.
• Kırgız Türkçesi: Dost kara künde bilinет.
• Özbek Türkçesi: Do‘st qora kunda bilinadi.
• Tatar Türkçesi: Dust qara künde sınala.

Bu örnekler, yalnızca sözcük benzerliğini değil, ortak düşünce biçimini de ortaya koyar.

Tüm Türk Lehçelerinde Ortak Sözcükler

Türk dünyasında hemen her lehçede aynı ya da çok benzer biçimde kullanılan çok sayıda sözcük vardır. Bu sözcükler, dilin özünü koruduğunu açıkça gösterir. Aşağıdakiler bu konuda verilebilecek örneklerden yalnızca bazılarıdır:

• Ana: ana, ene
• Ata: ata
• Su: su, suw
• Kız: kız, qız
• Köy: köy, awıl, qishlaq
• Dağ: dağ, taw
• El: el (ülke / el)
• Yol: yol, jol
• Göz: göz, köz
• Kara: kara (renk / yön)
• Ak: ak
• Yıldız: yıldız, jıldız, yılduz
• Ay: ay
• Gün: gün

Bu ortaklıklar, yalnızca dilsel değil, kültürel sürekliliğin de göstergesidir.

Sonuç

Tek bir cümlenin dokuz farklı ülkede büyük ölçüde anlaşılabilmesi, Türk dünyasının dil gücünü açıkça ortaya koyar. Bu benzerlikler, yalnızca iletişim kolaylığı sağlamaz; aynı zamanda ortak tarih ve kültürün yaşayan kanıtıdır.

Türk dilleri arasındaki bu bağlar, gelecekte daha da güçlenecek gibi görünüyor. Belki bir gün, aynı sözcüklerle dokuz ülkede söylenen şarkılar, gerçekten de tek bir koro gibi yankılanır.