Halk Sözcüğünün Kökeni ve Anlamları
“Halk” sözcüğü Arapçada “yaratılış” anlamını taşırken, Türkçede zamanla “toplum” anlamına yönelmiştir. Bu değişim, sözcüğün ait olduğu anadildeki kökü ile bugünkü Türkçede kullanımı arasındaki kavramsal kopuşu açık biçimde gösterir.
Sözcük: Halk
Sözcük Kökeni: Yabancı Dil (Arapça)
Halk Sözcüğünün TDK’ye Göre Anlamları
Türk Dil Kurumu sözlüğünde “halk” sözcüğü için birden fazla anlam yer alır:
- i. Aynı ülkede yaşayan, aynı kültür özelliklerine sahip, aynı uyruktaki insan topluluğu
Türk halkı. - i. Aynı soydan gelen, ayrı ülkelerin uyruğu olarak yaşayan insan topluluğu
Yahudi halkı. - i. Bir ülke içinde yaşayan değişik soylardan insan topluluklarının her biri
Bağımsız Devletler Topluluğunun halkları. - i. Ahali
“Bütün köy halkı orada idi.” — Ömer Seyfettin - i. Bir ülkedeki yurttaşların bütünü; kamu
“Bilmiyorlar ki halk, halkın diliyle konuşan sanatkarla birliktir.” — Orhan Veli Kanık
Bu tanımlar, “halk” sözcüğünün bugün Türkçede hem toplumsal, hem siyasal, hem de gündelik bir kavram olarak kullanıldığını gösterir.
İnceleme: Sözcüğün Kökeni
“Halk” sözcüğü Arapça ḫalq (خَلْق) kökünden gelir.
Bu kökün fiil hali ḫalaqa (خَلَقَ) olup “yaratmak” anlamındadır.
Bu nedenle Arapçada ḫalq sözcüğü:
- yaratılış,
- yaratılmış olma hali,
- yaratılmış varlıklar
anlamlarını taşır.
Sözcük ilk olarak dini ve felsefi metinlerde, “Allah’ın yarattıkları” bağlamında kullanılmıştır. Bu aşamada kavramın toplumsal ya da siyasal bir içeriği yoktur.
Türkçede Anlam Kayması
Sözcük Osmanlı Türkçesine geçtiğinde zamanla anlam değişimine uğramıştır.
“Yaratılmış olanların bütünü” anlamından uzaklaşarak “insan topluluğu” anlamına yönelmiştir.
Bu süreçle birlikte “halk”:
- yaratılışla ilgili bir kavram olmaktan çıkmış,
- bir ülkenin insan topluluğunu ifade eden dünyevi bir sözcük haline gelmiştir.
Bugün:
- halk iradesi,
- halk kültürü,
- halk müziği
gibi kullanımlarda sözcük artık dini bir çağrışım taşımaz; anlam bütünüyle toplumsal ve siyasal bir zemine yerleşmiştir.
Arapçada “Halk” Sözcüğünün Anlamı
Arapçada ḫalq (خَلْق) sözcüğü bugün de kullanılmaktadır. Ancak Türkçedeki “halk = toplum” anlamına karşılık gelmez.
Arapçadaki temel kullanımlar şunlardır:
- ḫalq Allah → Allah’ın yarattıkları
- ḫalq al-insan → insanın yaratılışı
Modern Arapçada “insan toplumu” anlamını karşılamak için “halk” kullanılmaz, başka sözcükler kullanılır:
- nas (ناس) → insanlar, toplum
- şa‘b (شعب) → halk, ülke halkı (siyasal anlamda)
- qawm (قوم) → kavim, topluluk
Bu nedenle Türkçedeki “halk” sözcüğünün kazandığı toplum anlamı, Arapçadaki ḫalq sözcüğünde bulunmaz.
Köken Zinciri
- ḫalaqa → yaratmak
- ḫalq → yaratılış, yaratılmış olan
- halk (Türkçe) → insanlar, toplum
Aynı kökten gelen ahlak sözcüğü ise “yaratılış biçimi, huy” anlamını taşır. Bu da kökün Arapçada hangi kavram alanına ait olduğunu açık biçimde gösterir.
Halk Sözcüğünün Geçirdiği Anlam Dönüşümü Üzerine
“Halk” sözcüğü, Türkçede Arapçadaki kök anlamından koparak farklı bir kavram alanına yerleşmiştir. Burada yaşanan durum, anlamın genişlemesi değil; anlam kaymasıdır.
Sözcük Türkçe'de kök anlamını sürdürmemiştir, bunun yerine yeni bir toplumsal işlev üstlenmiştir. Bu nedenle köken ile güncel anlam arasındaki bağ zayıflamıştır.
Bir dilin yabancı bir dilden aldığı bir sözcüğü, o dildeki kavramsal bağlamdan koparıp bambaşka bir alanda kullanması, kimi zaman kavramsal bir kırılmaya işaret eder.
Türkçedeki “halk” sözcüğü de bu kırılmanın belirgin örneklerinden biridir:
Arapçada “yaratılış” anlamına gelen bir sözcük, Türkçede “toplum” anlamıyla yaşamaktadır.
