Devrik Cümle Nedir? Nasıl Kurulur?

Mini Öykü

Dil Düzeyi: B2, C1

"Sandal Devrildi!"

(Gerçek bir hikayeden alınmıştır.)

Türkçe öğretmeni derste devrik cümle konusunu işlemektedir. Konuyu anlattıktan sonra öğrencilerinden Sait Faik’in bir eserinde geçen şu kurallı cümleyi devrik cümleye dönüştürmelerini ister:

“Akşam üzeri sandalın burnunu mağaraya soktuk.”

Öğrenciler düşünürken, içlerinden biri hiç oyalanmadan yanıtını verir:

“Sandal devrildi!”

Sınıfta büyük bir kahkaha kopar...

Elbette bu bir devrik cümle değildir. Yüklem sonda olduğu için yapısı kurallıdır. Öğrenci, sandalı devirerek “cümleyi de devirmenin” (!) kendince bir yolunu bulmuştur.

Oysa verilen cümleyi devrik cümle haline getirmenin doğru yolu bu değildir. Bu cümle örneğin şöyle devrik cümleye dönüştürülebilirdi:

“Soktuk sandalın burnunu akşam üzeri mağaraya.”

Bu küçük hikâye, “devrik” cümlenin nasıl kurulması gerektiğine işaret eder: Devrik cümle, öğelerin yer değiştirmesi ve yüklemin cümlenin sonundan cümlenin başına veya ortasına kaydırılması ile elde edilir.

Devrik Cümle Nedir?

Türkçe çoğu zaman matematiksel bir kesinlik taşıyan, son derece düzenli bir dildir. Birden çok dili bilen ya da dil yapıları üzerine çalışan kişiler bu özelliği hemen fark eder. Bununla birlikte Türkçe, kimi durumlarda kurallarını esnetme esnekliğine de sahiptir. Bu sayede vurgu, doğallık, akıcılık, ritim ve anlatım gücü artar.

Türkçede temel dizilim şöyledir:

Özne + tümleç + yüklem
Ben bu sabah gidiyorum.

Bu yapı “kurallı cümle”dir.

Devrik cümlede öğelerin sırası değişir. Yüklem, olağan konumundan ayrılır:

Tümleç + yüklem + özne
Bu sabah gidiyorum ben.

ya da

Yüklem + özne + tümleç
Gidiyorum ben bu sabah.

Yüklemin başa ya da ortaya taşınmasıyla cümlenin akışı değişir. Vurgu ve ritim de buna göre yeniden oluşur.

Devrik Cümlenin Kullanım Amaçları

a) Vurgu oluşturmak
Vurgulamak istediğiniz sözcüğü sona bırakarak etkisini artırabilirsiniz.

“Geldin mi sen sonunda?”

b) Konuşma diline yakınlık sağlamak
Günlük dilde sıkça karşımıza çıkar; ritim ve doğallık kazandırır.

“Görmüyor musun ne kadar üzüldüğünü?”

c) Akıcılık ve ritim
Özellikle edebî metinlerde monotonluğu kırar.

“Birden sustu herkes. Gözler kapıya çevrildi.”

d) Şiirsel atmosfer
Şairler ahenk ve ölçü gereği öğeleri yer değiştirir.

“Gönlüm bir kuş gibi şimdi, yorgun.”

Devrik Cümlenin Türleri

• Yüklem ortada:
  “Çocukları çok seviyor Ayşe.”
• Yüklem başta:
  “Gitti mi o da sonunda?”
• Birden çok öğesi değişmiş cümleler:
  “Kalbim kırık, söyleyemedim sana bunu hiç.”

Devrik Cümlenin Etkisi Nereden Gelir?

Türkçe konuşan birinin zihni, kurallı yapıdaki akışa alışkındır. Yüklem genellikle cümlenin sonundadır. Öğelerin sırası değiştiğinde ve yüklem cümlenin sonundan ayrıldığında bu düzen bozulur ve doğal olarak bir vurgu ortaya çıkar. Tam da bu nedenle, yerinde kullanılan bir devrik cümle hem anlamı öne çıkarır hem de anlatıma duygusal bir ton ekler.

Devrik Cümle Nerelerde Kullanılmalı?

Bilimsel ve teknik metinlerde açıklığı artırmak için genellikle kurallı cümleler tercih edilir. Devrik yapı, bu tür metinlerde gereksiz bir esneklik yaratabilir. Ancak öykü, roman, röportaj, köşe yazısı, şiir gibi türlerde devrik cümle doğrudan anlatım gücünü artıran bir araçtır.

Anlam Kayması Riski

Devrik cümleler bazen eylemin kime ait olduğu konusunda bulanıklığa neden olabilir. Özellikle özne ile diğer öğelerin yer değiştirdiği yapılarda okur, ilk anda anlamı doğru kuramayabilir:

“Kırmızı kalemi aldı Ali masadan.”

Bu cümlede vurgu yapılan unsur net olmadığı için, ilk okumada “kalemi alanın kim olduğu” öne çıkmamaktadır. Eğer kalemi alanın Ali olduğunu vurgulamak istiyorsak bu cümleyi şöyle kurabiliriz:

“Kırmızı kalemi Ali aldı masadan.”

Bu tür karışıklıklar, yazılı metinlerde anlatımın akışını zedeleyebilir. Bu yüzden devrik cümle kullanılırken öğelerin yerleşimine dikkat edilmesi, noktalama işaretlerinin doğru yerleştirilmesi ve bağlamın güçlü kurulması büyük önem taşır.

Tarihsel Kullanım

Devrik cümle Türk edebiyatında yeni değildir. Divan şiirinde ve Halk edebiyatında, vezin ve uyak gereksinimleri nedeniyle sıkça kullanılmıştır. Tanzimat sonrası gelişen modern edebiyatta ise düz yazıda da daha görünür hâle gelmiştir. Bugün hem edebî hem konuşma dilinde doğal bir anlatım aracıdır.

Devrik cümle, Türkçe'nin sunduğu anlatım özgürlüklerinden biridir. Şiirde, edebiyatta ve günlük konuşmada doğal biçimde kullanılan; metne estetik, ritim ve vurgu kazandıran güçlü bir araçtır. Yine de her anlatım biçimi gibi bağlama uygun kullanılmalıdır. Doğru yerde kullanıldığında, Türkçe'nin esnek ve incelikli doğasını en iyi şekilde ortaya çıkarır.